Profesor Joanna Ślósarska była jednym z Recenzentów w moim przewodzie profesorskim przeprowadzonym na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Łódzkiego oraz uczestniczyła w obronie rozprawy doktorskiej Katarzyny Buławy, absolwentki Wydziału Humanistyczno-Społecznego Akademii Techniczno-Humanistycznej – rozprawy, której byłem promotorem. Jednym z Recenzentów tej rozprawy był Prof. Ivo Pospíšil, dyrektor Instytutu Slawistyki Uniwersytetu im. Masaryka w Brnie. Ponadto Profesor Ślósarska w latach 2003–2004 recenzowała dwie moje książki: Maraton – wieczne wyzwanie i Mariny Cwietajewej myśli o Innym.

Myśl opracowania tego tekstu, jakkolwiek wiąże się ze śmiercią Profesor Joanny Ślósarskiej (zmarła 1 października 2016 t.), ma przede wszystkim swoje źródło w paralelnych zainteresowaniach lingwistyką kognitywną szczególnie w latach 2002–2007. Późniejszy okres mojej współpracy z Prof. Ślósarską – do 2014 roku włącznie – ewoluował w kierunku badań kulturowych. Potwierdzeniem tego jest Jej udział w badaniach kulturowych, które prowadziłem wspólnie z Profesorem Ivo Pospíšilem. Za ich zwieńczenie należy uznać tom Problemy utopii i antyutopii w literaturach słowiańskich i historii Słowian. Zamieściła w nim artykuł pt. Nazgul i Chrystus. Dystopijne lustra komunikacyjne w prozie Jacka Dukaja (na podstawie opowiadań z tomu W kraju niewiernych) (ŚLÓSARSKA, 2014). Mój kontakt z Prof. Ślósarską urwał się w 2015 roku. Nie odpowiedziała mi już na wysłaną jesienią 2015 roku monografię o Lwie Tołstoju.

Profesor Joanna Ślósarska była uczoną niezwykle utalentowaną, niestandardową, bardzo precyzyjną w formułowaniu wniosków i nader sumienną. Jej spektrum zainteresowań metodologicznych daje się ująć w triadę interakcyjną: antropologia interpretatywna – poetyka kognitywna – mitoznawstwo, przy czym tego rodzaju badania były ściśle sprzężone z zagadnieniami estetyki, religii, filozofii. Jej badania literaturoznawcze są w istotny sposób związane z tym, co interesowało ją jako poetkę – również malarkę. Jest Autorem ponad 170 publikacji naukowych w tym 10 książek autorskich (monografii), 4 opracowań redakcyjnych, 90 artykułów (kilkunastu obcojęzycznych). Nadto jest Autorem 10 książek poetyckich (por. choćby: ŚLÓSARSKA, 2002a, 2002b, 2005, 1987).

Profesor Ślósarska kontynuowała etos naukowca, nauczyciela i społecznika uosabiany przez Profesor Stefanię Skwarczyńską, pod której kierunkiem w 1978 roku obroniła rozprawę doktorską (w wieku 25 lat!). W 1990 roku założyła Stowarzyszenie Literackie im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego a w 2012 roku Stowarzyszenie Strategii Twórczych – Stowarzyszenie o statusie naukowym i twórczym. Była Przewodniczącą pierwszej kadencji władz. Aktywnie działała w Polskim Towarzystwie Orientalistycznym, Polskim Stowarzyszeniu Edukacji Plastycznej, Polskim Towarzystwie Kulturoznawczym i Polskim Towarzystwie Językoznawstwa Kognitywnego.

W jednej ze swoich książek pt. Studia z poetyki antropologicznej Profesor Ślósarska zajęła się problemem konceptualizacji „sytuacji doświadczającego” w tekstach poetyckich. Podkreśliła, iż założenia lingwistyki i poetyki kognitywnej pozwalają współcześnie prowadzić pełniejsze analizy tekstów, lepiej osadzone w kontekstach historycznych, kulturowych i egzystencjalnych. Według Profesor Ślósarskiej, zarówno w dziedzinie kognitywistyki jak i na gruncie tradycji hermeneutyki i fenomenologii kategoria „sytuacji doświadczającego” jest kategorią centralną. Zasadnicza różnica ujęć owej sytuacji uwyraźnia się w refleksji wokół kategorii „poznającego ciała” w relacji do kategorii „poznającej osoby”.

„Człowiek cielesny” i „człowiek duchowy” zaczął mnie intrygować w 1994 roku, kiedy doświadczenie związane z bieganiem maratonów zacząłem integrować z wiedzą historyczną dotyczącą kontekstów bitwy pod Maratonem (490 r.p.n.e.) i biegu pierwszego maratończyka. Powstał wówczas problem projektowania „woli i intencji” hoplity Euklesa w powiązaniu z moją sytuacją doświadczeniową. Do napisania książki o biegu pierwszego maratończyka i moich zmaganiach na trasach maratonów namówiła mnie żona Barbara jako bezpośredni świadek moich „wzlotów i upadków” (ukończyłem 9 maratonów – najlepszy czas 3. 29 min; na półmetku 1,26 min – od 30 kilometra biegłem z kontuzją pięty).

W recenzji Prof. Ślósarska trafnie zauważyła, że w Maratonie… redefiniuję formalistyczną koncepcję „faktu literackiego” Jerzego Tynianowa, rozszerzając badania nad stylistyką i kompozycją tekstu poprzez synchroniczną reprezentację dyskursów kulturowych w formie sieci znaczeń, aktualizowanych w aktach rozumienia/interpretacji/wartościowania artystycznej wypowiedzi. Nic dodać, nic ująć, chyba tylko to, że poświęciłem Tynianowowi trzy lata studiów i dwa artykuły, opublikowane w latach 80. w „Slavica Wratislaviensia”.

Trafne rozpoznanie w Maratonie… redefinicji związanych z dokonaniami Jerzego Tynianowa, wybitnego przedstawiciela rosyjskiej szkoły formalnej, daje kolejny dowód, że Profesor Ślósarska to literaturoznawca, któremu był bardzo bliski holizm interdyscyplinarny i interkulturowy zarazem (np. Jej artykuł Poetyka jako chwyt, ze specjalnym uwzględnieniem Wiktora Szkłowskiego).

Rekonstrukcja wzorców podmiotu mówiącego (pierwszego maratończyka, hoplity Euklesa oraz Spyrosa Luisa - pasterza greckiego, zwycięzcy pierwszego nowożytnego maratonu w Atenach w 1896 roku) i jego perspektyw widzenia wiązała się, z mojej strony, z ustaleniem, że podstawą konceptualizacji pozycji mówiącego „ja” są metafory przestrzenne (wyrażanie doświadczeń w kategoriach stanów; „ja – wobec - świata”; „ja – w – świecie”; „świat – we – mnie”) i „wirująca” metaforycznie kategoria odpowiedzialności za powierzone zadanie oraz stres. Te kategorie stanów bardzo mocno interesowały Prof. Ślósarska jako literaturoznawcę i poetkę jednocześnie.

Wyścig o życie, demokracją i wolność skłonił mnie właśnie do zamieszczenia na stronach Maratonu… symultanicznie projektowanego psyche zdominowanego stresem pierwszego maratończyka, który wygrał, ponosząc śmierć. Nie bez znaczenia były tutaj rozwiązania formalne Jurija Tynianowa zawarte na kartach jego powieści Śmierć Wazyr Muchtara.

Wielki grecki tragediopisarz, Ajschylos, na własnym grobie kazał umieścić napis mówiący nie o swych sztukach, lecz o walce pod Maratonem:

Ajschyl, syn Euforiona, Ateńczyk, leży w tym grobie,
W Geli, co słynie ze zbóż, kędy zastała go śmierć.
Męstwo i siłę ów gaj opowiedzieć by mógł maratoński.
I długogrzywy Med. – ten bowiem dobrze je zna.

Cytat z Ajschylosa prowadzi do Nocy listopadowej Stanisława Wyspiańskiego („Wzeszedł z gaju Maratonu”), o której tak interesująco pisała Prof. Stefania Skwarczyńska, postulując, aby teorię dramatu wyłączyć z teorii dzieła literackiego. Przyjęcie tego rodzaju propozycji, według niej, równa się cesarskiemu cięciu, dokonanemu na mocno ustalonej tradycji teorii literatury (SKWARCZYŃSKA, 1988, s. 105).

Prof. Ślósarska tworzyła, jako kontynuatorka inicjatyw badawczych podejmowanych przez Prof. Skwarczyńską, nową kulturową teorię literatury, ściśle powiązaną z tezami lingwistyki kognitywnej, w tym poetyki kognitywnej oraz antropologii interpretatywnej. Inspirowała wielu młodych naukowców – filologów.

Wojciech Gorczyca

SKWARCZYŃSKA, S. Zagadnienie dramatu. In: DEGLER, J. (ed.) Problemy teorii dramatu i teatru. Wrocław, 1988, s. 105.

ŚLÓSARSKA, J. „Czyszcząc swe tajemnicze zwierciadło, zdołasz to uczynić bez skazy”. Manifestacja tao i cz’an w chińskim malarstwie pejzażowym. Pismo Literacko-Artystyczne 1987, 5, s. 97–107.

ŚLÓSARSKA, J. Dynamika znaczeń w tekście poetyckim w perspektywie fenomenologicznej i kognitywnej hipotezy zdarzeniowości. Stylistyka 2002a, XI, s. 73–87.

ŚLÓSARSKA, J. Logos Heraklita i Jana w poezji Zbigniewa Herberta. In: CZAPLEJEWICZ, E. – SADOWSKI, W. (eds) Poetyka, wartości, konteksty. Warszawa: DiG, 2002b, s. 153–184.

ŚLÓSARSKA, J. Mit i anamorfoza – dialog Ardżuny i Kriszny w Bhagawadgicie. In: WIŚNIEWSKA, L. (ed.) Mity, kulturologie, mityzacje. Nie tylko w literaturze. Bydgoszcz: Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2005, s. 260–272.

ŚLÓSARSKA, J. Nazgul i Chrystus. Dystopijne lustra komunikacyjne w prozie Jacka Dukaja (na podstawie opowiadań z tomu W kraju niewiernych). In: GORCZYCA, W. – POSPÍŠIL, I. (eds) Problemy utopii i antyutopii w literaturach słowiańskich i historii Słowian. Bielsko-Biała, 2014, s. 89-106.

Prof. dr hab. Wojciech Gorczyca – jako literaturoznawca proponuje koncepcję metodologiczną w dziedzinie kulturowej teorii literatury, łącząc lingwistykę kognitywną z krytyką mitograficzną i tekstualnym historyzmem. Łącząc funkcjonalne techniki redyskrypcji mitów z lingwistyką kognitywną oraz semiotyką Gorczyca sytuuje swe badania również na pograniczu: tekst kultury – obraz (np. malarstwo batalistyczne).
Lingwistyka kognitywna, z kulturowo interpretowaną procedurą profilowania znaczeń w dyskursie sceny tekstowej, została sfunkcjonalizowana przez Wojciecha Gorczycę w projekcie nowoczesnej glottodydaktyki. Egzemplifikacją koncepcji projektu jest m. in. cykl artykułów, w których Gorczyca, na łamach czasopisma „Proudy”, podjął polemikę z ustaleniami teorii konstruktywistycznej uczenia się.

Kontakt: wojtekgorczyca42@gmail.com, wgorczyca@ath.bielsko.pl