BORKOWSKI, A. A ja jestem córką czarownicy. Żywioł autoportretowy w twórczości Kazimiery Iłłakowiczówny. Siedlce: Wydawnictwo Naukowe IKR[i]BL, 2018.

W 2018 roku ukazała się monografia A ja jestem córką czarownicy. Żywioł autoportretowy w twórczości Kazimiery Iłłakowiczówny autorstwa Andrzeja Borkowskiego. W słowie wstępnym Autor zauważa, że pozycja ta „oprócz zamiaru rekonstrukcji oraz interpretacji literackich autoportretów Kazimiery Iłłakowiczówny, jest próbą zbudowania spójnego wizerunku artystycznego i biograficznego pisarki. Obraz ten – jak wolno sądzić – uległ dekompozycji w wyniku cząstkowych badań nad jej życiem i twórczością” (BORKOWSKI, 2018, s. 7). Recenzowana książka jest efektem wielu lat zainteresowań siedleckiego badacza oscylujących wokół twórczości kresowej poetki, bowiem w dorobku profesora znajdą się również między innymi liczne próby interpretacji wierszy Iłłakowiczówny czy rozpoznawanie tragicznych wątków w prozie wspomnieniowej poetki (BORKOWSKI, 2001, 2005, 2013, 2015).

Autor przekonuje, iż dostępne na rynku wydawniczym pozycje dotyczące poetki mają najczęściej charakter popularyzatorski, skupiają się raczej na dociekaniach natury faktograficznej i marginalizują przy tym jej dorobek literacki. Zaś poezja Iłłakowiczówny odznacza się dużym bogactwem znaczeń i form i współcześnie staje się istotnym wyzwaniem analityczno-interpretacyjnym. Ambicją monografii jest ukazanie „sylwetki duchowej” poetki, która w pełni odsłania się w perspektywie biograficzno-twórczej, tak w poezji, jak i w prozie, w których autoportret został zawarty i artystycznie przetworzony.

Przedstawieniu tak ujętych założeń służyć ma układ książki. Pierwszym elementem namysłu nad całościowym wizerunkiem poetki jest rozdział Koleje losu będący interesującym i ciekawie ukazanym obrazem życia poetki podzielonym na dynamiczne i zmienne etapy. Jego dopełnieniem i nieodłączną całością jest chronologicznie przedstawiony rozwój twórczości (Chronologia i rozwój twórczości) z krótką charakterystyką kolejno ukazujących się tomów poetyckich. W rozdziale tym przywołane zostały tytuły wszystkich wydanych utworów, zbiorów poezji, cykli, twórczości okolicznościowej, ballad i innych.

Ta panoramiczna prezentacja twórczości – jak wolno sądzić – unaocznia różnorodne i wielobarwne obszary dorobku artystycznego Kazimiery Iłłakowiczówny. Przegląd ten ujawnia skomplikowanie wzorców lirycznych, bogactwo świata wewnętrznego, kulturowe inspiracje, ale też wskazuje na elementy ściśle prywatne. Czytając tę twórczość nie sposób pominąć historii życia autorki, która nie tylko nadaje szczególną wartość poszczególnym utworom, ale też wskazuje na określoną miarę interpretacyjną (BORKOWSKI, 2018, s. 61).

Krótka część Uwagi o autoportrecie służy wyjaśnieniu pojęcia „autoportret”, które jest niezbędne w kontekście analizy literatury o charakterze autobiograficznym. Przywołani badacze definiują to hasło w różny sposób, często łącząc je z utworami wizualnymi. Borkowski zauważa nieobecność gatunkową autoportretu na gruncie literatury i tłumaczy ją specyfiką tworzywa językowego. Rozdział ten stanowi także zapowiedź analitycznych badań najpierw nad prozą wspomnieniową w części W kręgu prozy oraz poezją W kręgu poezji. Przy czym Autor zaznacza, iż „nie chodzi tu jedynie o proste odczytanie zbioru informacji o autorze, ale ukazanie w równoległej perspektywie porządku twórczego i biograficznego” (BORKOWSKI, 2018, s. 8).

Całość monografii dopełnia ukazanie twórczości poetki oczami jej współczesnych (Pośród głosów o poetce), ocena liryki, głosy krytycznoliterackie oraz odbiór współczesny, który stara się na nowo odczytać i ocenić twórczość Iłłakowiczówny mając do dyspozycji kompletną edycję zbiorów poezji.

Andrzej Borkowski odczytuje cechy autoportretowe poetki korzystając z bogatej literatury przedmiotowej. W czasach powojennych o Kazimierze Iłłakowiczównie pisali m.in. Michał Głowiński, Marta Wyka, Zygmunt Kubiak, Ryszard Matuszewski, Zbigniew Bieńkowski, Stanisław Barańczak, Stefania Podhorska-Okołów, Anna Nasiłowska czy Jarosław Iwaszkiewicz. Dzięki ich pracom autorka Niewczesnych wynurzeń czy Trazymeńskiego zająca jawi się czytelnikom jako pisarka zajmująca znaczące miejsce w dwudziestowiecznej literaturze polskiej. Porównywana do Elżbiety Drużbackiej czy Kazimiery Zawistowskiej jako kontynuatorka tradycji poetyckich (JANKOWSKI, 1928) zazwyczaj jednak kojarzona jest z literaturą okolicznościową, dziecięcą lub religijną. Podstawę wiedzy na temat życia i twórczości kresowej poetki dostarcza także m.in. jej korespondencja z siostrą Barbarą Czerwijowską z lat 1946-1959, edycje zbiorów poezji oraz współczesne ujęcia bibliograficzne (MARZEC, 2014; KUCIEL-FRYDRYSZAK, 2017; BIESIADA, 1999; RATAJCZAK, 1986.).

Monografię Andrzeja Borkowskiego czyta się z zaciekawieniem. Jej głównym walorem jest dobrze opowiedziana historia życia poetki, urzędniczki, nauczycielki. Przynosi ona również szereg udanych obrazów analitycznych będących różnorodnymi i złożonymi ujęciami autoportretowymi poetki zawartymi w poezji i w prozie. Publikację należy uznać nie tylko za potrzebną i inspirującą. Konieczne jest wyeksponowanie przez Autora ciągłości i trwałości tropów autobiograficznych odbijających się na przestrzeni całej twórczości Iłłakowiczówny. Prezentowana monografia osiąga wysoki poziom wśród publikacji naukowych wzbogacających dwudziestowieczną historię literatury polskiej, zaś współczesne odczytanie poezji i prozy Kazimiery Iłłakowiczówny przyczynia się do popularyzowania i rozpowszechniania wiedzy o „poetce pogranicza tradycji literackich”, którą trudno przyporządkować do jakiejkolwiek szkoły literackiej.

Barbara Stelingowska
Instytut Językoznawstwa i Literaturoznawstwa,
Wydział Nauk Humanistycznych
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach

Bibliografia

BIESIADA, J. Poezje zebrane. Toruń, 1999.

BORKOWSKI, A. „Powrót” Kazimiery Iłłakowiczówny. Próba interpretacji. Inskrypcje 2013, s. 71-82.

BORKOWSKI, A. Kazimiera Iłłakowiczówna. Pamięć i bycie. In: Rozumieć świat przez teksty kultury, Siedlce 2001, s. 125-136.

BORKOWSKI, A. Wątki tragiczne w prozie wspomnieniowej Kazimiery Iłłakowiczówny. In: Problemy tragedii i tragizmu. Studia i szkice. Białystok 2005, s. 809-818.

BORKOWSKI, A. О пригодности понятия «автопортрет» в современных литературоведческих исследованиях. На примере мемуарной прозы Казимеры Иллакович. In: Literárna veda včera a dnes. Banská Bystrica, 2015, s. 101-111.

JANKOWSKI, C. O Iłłakowiczównie. Słowo 1928, No. 141.

KUCIEL-FRYDRYSZAK, J. Opowieść o Kazimierze Iłłakowiczównie. Warszawa 2017.

MARZEC, L. Kazimiera Iłłakowiczówna: Listy do siostry Barbary Czerwijowskiej z lat 1946-1959. Poznań, 2014.

RATAJCZAK, J. Lekcje u Iłłakowiczówny. Szkice, listy, wspomnienia. Poznań, 1986.