PROUDY

2. Sentymenty dzieci marnotrawnych

Wiecznie zagrożone małe narody. Wydały Kafkę, Schulza, Gombrowicza i wydały Hitlera. Są pełne sprzeczności. Walczyły o swoją wolność zapominając o cudzej. Małe nie tylko pod względem ilości, małe historycznie; narody wypełniające małe zadania, mówiące trudnymi językami i między innymi z tego powodu nieznane1. Narody nieoczywiste2, narody będące pytaniem, kwestią do rozważenia3. Opanowane przez strach i pragnące względnego spokoju. Chyba stąd sentyment do Cekanii i uroku spokojnej prowincji. Sentyment „dzieci marnotrawnych“, dzieci-morderców. Bo przecież w znacznej mierze narodowowyzwoleńcze dążenia były przyczyną głośnego upadku c.k. Austrii. Koniec monarchii jest jednym z najistotniejszych wydarzeń w procesie budowania mitu Europy Środkowej. Najpierw obserwowanie powolnego upadku państwa, potem chaos i wojny światowej, liczne problemy międzywojnia, tragiczne doświadczenia II  wojny obudziły w wielu tęsknotę za poczuciem stabilności i bezpieczeństwa kojarzącymi się z monarchią habsburską, mimo że przecież lekceważyła niepodległościowe dążenia zamieszkujących ją nacji. Obudziły też chęć wskrzeszenia, chociażby w pamięci czy na papierze, dawnej ojczyzny, nawet gdyby była tylko iluzją.

Niemal wszystkie wyidealizowane opisy Cekanii pochodzą z czasów po jej upadku, a ich autorzy często skupiają się na ostatnich dekadach istnienia monarchii – okresie panowania Franciszka Józefa4. Pełny i bogaty opis ówczesnej Austrii dają dzieła Józefa Rotha. Jest on autorem cyklu ukazującego ostatnie lata istnienia monarchii habsburskiej oraz trwanie pozostałości po jej upadku. Częściowo jest to saga rodzinna szlacheckiej familii Trottów5 – młodego rodu, zapisanego w dziejach od czasu bitwy pod Solferino, w której młody żołnierz słoweńskiego pochodzenia uratował Franciszkowi Józefowi życie; losy tej rodziny nierozerwalnie były złączone z cesarzem. Częściowo zaś jest to epicki cykl z niemal niezmiennymi bohaterami, pełniącymi w różnych jego częściach mniej lub bardziej ważne role6. Roth skupiał się na czasie rozpadu monarchii, nieuchronnych zmian i powszechnego marazmu, któremu poddał się nawet wnuk bohatera spod Solferino. Słusznie zauważył Claudio Magris, że Roth, zamiast pisać sagę, napisał jej epilog: Ve skutečnosti […] Roth jen píše epilog této ságy, líčí dozvuky jistého procesu, pozůstatky a fragmenty, které zbudou, když se epický cyklus uzavře7.