PROUDY

1. Gdzie?

Można szukać Europy Środkowej na mapach, w historii, w naukowych opracowaniach, w polityce. Można pytać, gdzie znajduje się środkowoeuropejskie „tutaj“. Odpowiedzi znajdzie się wiele: w obszarze ścierania się wpływów dwóch wielkich cywilizacji: zachodniej i wschodniej; między Niemcami a Rosją, czyli na pograniczu. A może tylko w rzeczywistości mitycznej, w literaturze. Nic nie jest pewne; na niewiele zdały się próby zdefiniowania tej części kontynentu przez geografów, ekonomów, polityków, kulturoznawców i historyków1; ona jest niedefiniowalna, przynajmniej nie precyzyjnie. To rodzaj „republiki marzeń“, która – wydaje się – istniała, może nadal istnieje, ale nikt nie jest w stanie powiedzieć, gdzie dokładnie. Egzystująca podwójnie: jako mit polityczny i temat literacki. I w każdej z tych swoich egzystencji jest wieloraka. Z jednej strony to przestrzeń sielska i niemal arkadyjska, wspomnieniowa, z drugiej miejsce dramatycznych wydarzeń, strachu, rozpadu, rzeczywista i historyczna – zawsze niejednoznaczna.

Poszukuję Europy Środkowej, fragmentów jej mitu, odbić jej być może tylko wymyślonej świetności w przestrzeni, w której ona sama czuła się najlepiej – w literaturze. Chociaż bez polityki się nie obędzie – jest ona niezbędnym kontekstem. Sam mit Europy Środkowej został stworzony – podobnie jak kiedyś pojęcie Mitteleuropa – dla politycznych celów2 i jak wszystkie współczesne mity składa się z przeplatających się ze sobą, mieszających się i wzajemnie na siebie wpływających obrazów3. Mit centrum Europy zasadza się na, czerpie z mitu habsburskiego pełnymi garściami4, dopełnia go. Wiedząc o tym, można wyróżnić jego kilka niezmiennych składników, elementów mniej lub bardziej widocznych w różnych jego realizacjach. Są to: tradycja wielonarodowościowych państw (różne mniejsze i większe organizmy państwowe powstałe w tym regionie, uwagę należy zwrócić przede wszystkim na Rzeczpospolitą Obojga Narodów i monarchię habsburską, szczególnie po utworzeniu Austro-Węgier w 1867 roku), z którymi to wiążą się: różnorodność, poliglotyzm, wielokulturowość, pokojowa koegzystencja wielu nacji (często mamy do czynienia z retrospektywną utopią), ale także: ucisk (germanizacja, madziaryzacja), „więzienie narodów“, konflikty narodowościowe. Następnie można wymienić: istnienie na całym obszarze małych i stale zagrożonych narodów, wszechobecny strach, położenie w rejonie przejściowym- między Rosją a Niemcami, czyli w miejscu ciągłych zawirowań historii (wskazuje się zwłaszcza na dwudziestowieczne doświadczenia, jednak nie można zapominać o ciągłych, także wcześniejszych, walkach w tym regionie). Ważny dla genezy i funkcjonowania mitu Europy Środkowej był oraz nadal jest kompleks peryferii.

Dzisiejsza literacka egzystencja omawianego mitu jest podwójna: z jednej strony jest on kontynuacją „kunderowskiego“5, po części utopijnego, obrazu tego regionu, z drugiej zaś dość powszechną w latach dziewięćdziesiątych XX wieku wizją Centrum jako zanikającego, wchłanianego przez Zachód, szybko globalizującego się obszaru, który jednak jest bastionem innej od zachodniej i wschodniej, kultury; kultury rozpadu, parodii, niedokończenia, biedy, ale też – przestrzeni bardzo inspirującej, mającej własne wartości, czemu w Fado dał wyraz Andrzej Stasiuk6.